رودخانه ها به عنوان اکوسیستم های طبیعی و بخشی از ثروت های طبیعی و ملی هر کشور، از اهمیت خاصی برخوردار می باشند. جریان رودخانه خود به عنوان یکی از منابع مهم زیست محیطی خدمات مهمی را به بشر می دهد. آگاهی همگانی از خدمات قابل توجهی که این اکوسیستم طبیعی به بشر ارائه می دهد باعث حفاظت هرچه بیشتر آنها توسط مردم و مسئولین و در نتیجه بهره مندی شهروندان از خدمات محیط زیستی آن خواهد شد.
رودخانه ها نه فقط برای انسان ها ، بلکه برای ادامه حیات همه موجودات و همچنین طبیعت لازم و مهم هستند. اگر بخواهیم خدمات یک اکوسیستم طبیعی مانند رودخانه را به جامعه بشناسانیم، نیاز به طبقه بندی خدمات مختلف اکوسیستمی آن است. به طور متداول خدمات اکوسیستمی رودخانه به چهار گروه اصلی تقسیم بندی میشود: ۱- خدمات تنظیمی؛ ۲- خدمات اطلاعاتی؛ ۳- خدمات تولیدی و ۴- خدمات زیستگاهی
خدمات تنظیمی، حفظ فرآیندهای ضروری اکولوژیكی سیستم های حمایت از محیط زیست را بر عهده دارند. خدمات اطلاعاتی، فرصت هایی را برای غنی سازی معنوی، زیباشناختی، فرهنگی و علمی فراهم می سازد. خدمات تولیدی، تأمین و تهیه کالاها را شامل می شود و به همان بخش از تولید محدود می شود که قابل درک برای مردم است و خدمات زیستگاهی، زیستگاه مناسب زندگی برای گونه های گیاهی و جانوری می باشد. امروزه رشد و توسعه روزافزون شهری و اولویت بخشی به ساخت و سازها و فعالیتهای اقتصادی – اجتماعی باعث تخریب شدید این اکوسیستم طبیعی شده است و احیا و حفاظت از آنها را ضروری نموده است.
منابع غنی آبزی، تنوع و وجود گونه- های با ارزش گیاهی و جانوری، رودخانه ها را در ردیف اکوسیستم های حساس و آسیب پذیر جای داده است. تصاویر ماهواره ای نشان می دهد که طی دهه های گذشته به دلیل ساخت و سازهای بی رویه و بدون اصول و دقت کافی و تجاوز به حریم کمی وکیفی رودخانه ها ، بسیاری از حریم های رودخانه ها از بین رفته و به جای آنها اماکن مسکونی یا حتی اراضی کشاورزی توسعه پیدا کند. در حالی که از نظر کارشناسی ، چنین ساخت و سازها و استفاده از حریم رودخانه ها موجب سیل هایی خواهد شد که خسارت های زیادی به انسان ها و اموال آن ها وارد می کند. از طرفی ، علاوه بر خسارت به زندگی و اموال انسانها ، استفاده های غیر کارشناسی شده از این محل ها موجب نابودی محیط زیست خواهد شد و زندگی سایر جانواران و آبزیان را نیز به خطر خواهد انداخت. اگر نگاه کارشناسانه تر و تخصصی تری به طبیعت داشته باشیم خواهیم دید که در بسیاری از مواقع این خود انسان ها هستند که با بی دقتی یا کم اهمیت کردن مسائل مربوط به محیط زیست یا به دلیل حس زیاده خواهی ، هم موجب خسارت به خود و هم طبیعت می شوند.
رودخانه ها، سيستم هاي پيچيده و پوياي اکوهيدرولوژيک هستند که به شدت تحت تأثير فعاليت هاي انساني قرار دارند و با استفاده هاي بيش از حد و افزايش رو به رشد جمعيت جهان در معرض تهديد قرار گرفته اند. با توجه به ارتباط نزديک رودخانه ها و جوامع انساني، اکوسيستم رودخانه ها نسبت به تنش ها و فعاليت انساني آسيب پذير شده و تغييرات زيادي در رودخانه ايجاد شده است. با اين حال تخريب در اثر دخالت و فعاليت هاي انسان، باعث شده است که ارائه مؤثر و پايدار خدمات رودخانه ها(شامل آب شرب، تصفيه آب، انرژي برقابي، جذب مواد آلي، چرخه مواد غذايي، تفريح و زيستگاه گياهان و جانوران) مختل گردد. مطالعات نشان داده است که ارزش گذاري خدمات زیست محیطی داده شده به وسیله ي رودخانه ها به عنوان یک کالاي عمومی نقش تعیین کننده ای در یافتن یک راه حل اقتصادي براي ورود ارزش زیست محیطی جریان رودخانه در تصمیم گیري هاي مربوط به مدیریت جامع منابع آب در حوضه هاي آبریز دارد.
رودخانه ها شریانهاي هر کشور محسوب می گردد. به همین دلیل حفاظت و بهره برداري خردمندانه از آنها نیاز به دلیل و برهان زیادي ندارد. متأسفانه فقدان اطلاعات و شناخت کافی از عواقب بهره برداري بی رویه و دخالت هاي انسانی غیرمسئولانه از یک سو و عدم وجود دستورالعمل هاي شفاف و ضوابط مشخص در این خصوص از سوي دیگر باعث شده است که هر روز که می گذرد بر میزان صدمات وارده بر رودخانه ها افزوده شود و در نهایت مطلوبیت زیستگاهی خود را از دست می دهد. ارزش گذاري کارکردها و خدمات غیر بازاري محیط زیست به دلایل زیادي از جمله: شناخت و فهم منافع زیست محیطی و اکولوژیکی توسط انسان ها، ارائه مسائل محیطی کشور به تصمیم گیرندگان و برنامه ریزان، فراهم آوردن یک ارتباط میان سیاست هاي اقتصادي و درآمدهاي طبیعی، سنجش نقش و اهمیت منابع زیست محیطی در حمایت از رفاه انسانی و توسعه پایدار، تعدیل و اصلاح مجموعه محاسبات ملی مانند تولید ناخالص ملی و جلوگیري از تخریب و بهره برداري بی رویه منابع طبیعی، مهم می باشد. حفظ تنوع زيستي و حفظ اکوسيستم حاشيه رودخانه از مسائل ضروری کشور می باشد.
امروزه فعاليتهاي اقتصادي-اجتماعي باعث تخريب شديد اکوسيستم هاي رودخانه اي شده است و احيا و حفاظت از رودخانه ها اهميت ويژه اي پيدا نموده است. بسياري از فعاليت ها و خدمات اقتصادي و اجتماعي انسان وابسته به رودخانه ها هستند. ولي انسان تغييرات چشمگيري در رودخانه ها ايجاد کرده است. رودخانه ها بسياري از محصولات و خدمات مهم را از قبيل آب آشاميدني ، توزيع مواد مغذي، حفظ مواد آلي و زيستگاه براي بسياري از گياهان منحصربه فرد و حيوانات و فعاليت هاي تفريحي را فراهم مي سازند. در دهه هاي گذشته تحولات اجتماعي-اقتصادي و افزايش جمعيت و توسعه مناطق مسکوني و شهري در حاشيه رودخانه ها باعث تخريب و افزايش آلودگي رودخانه ها در سراسر جهان شده است. در جهان تعداد کمي از رودخانه ها به صورت دست نخورده و بکر باقي مانده اند.
عملکردهاي رودخانه شامل دو نوع عملکرد اصلي اجتماعي و عملکرد طبیعي است. عملکردهاي اجتماعي رودخانه ي منعکس کننده تامین سیستم هاي اجتماعي-اقتصادي (شامل جنبه هاي زیبایي شناختي، تفریحي و تامین آب شرب) است و هدف اصلي آن حفاظت از تداوم حیات سالم رودخانه هاست. عملکرد طبیعي رودخانه ها تضمین کننده کارکردهاي اکوسیستم رودخانه هاست که در نهایت بر توسعه پایدار جامعه و اقتصاد تأثیر مي گذارد. داشتن هر دو عملکرد طبیعي و اجتماعي به طور همزمان شاخص اساسي سلامت رودخانه است. سلامت رودخانه ميتواند چهار هدف مهم حفظ یکپارچگي، ارزش هاي زیبائي شناختي، تعادل رژیم جریان و توانائي ارائه خدمات اکوسیستمي را در بر داشته باشد. ارزیابي سلامت رودخانه از اهداف مهم مدیریت رودخانه است و امکان تبیين استراتژي هاي مدیریت، حفظ، احیاء و بهره برداري از اکوسیستم رودخانه را فراهم مي نماید.
دبي رودخانه از مهم ترین ویژگي هاي هیدرولوژیکي رودخانه هاست و تأثیر مستقیم و غیرمستقیمي در سلامت اکوسیستم دارد درحاليکه دبي رودخانه به طور مستقیم نیازهاي زیستي گونه هاي گیاهي و جانوري رودخانه را تامین مي کند، به طور غیرمستقیم نیز کیفیت فیزیکي و شیمیایي کیفیت آب را تغیير مي دهد. تغیير شرایط هیدرولوژي رودخانه اغلب توسط تنظیم جریان توسط سدها و یا برداشت از آبهاي سطحي و یا ترکیبي از آنها ایجاد مي گردد.
افت سطح آب زیرزمینی ناشی از حفر چاه های غیرمجاز و اضافه برداشت چاه های مجاز نیز یکی از عوامل مهم کاهش دبی رودخانه ها بخصوص در فصل بهار و تابستان می باشد که باعث کاهش شدید دبی پایه رودخانه ها و حتی گاها خشک شدن آن ها در این فصل ها می شود و عملا باعث لطمه شدید به سلامت رودخانه و یا نابودی اکوسیستم رودخانه ای می گردد.
برنامه ریزی جامع نگرانه یا مدیریت جامع حوزه آبخیز و برداشت از منابع آب در حد آب قابل برنامه ریزی هر منطقه و هدف گذاری توسعه ای هر منطقه بر اساس تاب آوری اکولوژیک آن منطقه و حفظ و احیای پوشش گیاهی، منابع طبیعی و محیط زیست حوزه آبخیز، نیاز ضروری سیاست گذاران بخش کشاورزی، منابع طبیعی و آب کشور برای نجات اکوسیستم رودخانه ای سرزمین مان می باشد.
