کتاب «حکومت بوشهر» عنوان اثری است از خدیجه نظام‌مافی (۱۳۲۴) و مجموعه‌ای است از اسناد و مکاتبات تاریخی رضا قلی‌خان (سالار معظم)، از حکمرانان وابسته به خاندان‌های سلطنتی ایران، در فاصله سال‌های ۱۳۱۹ تا ۱۳۲۱ ه.ق (مطابق با ۱۹۰۳–۱۹۰۱ میلادی). این کتاب شامل فهرست اسناد و تصاویر این سال‌ها در منطقه تاریخی بوشهر و مربوط به یکی از خاندان‌های برجسته حاکم بر این دیار است.
به دلیل اهمیت و ارزش محتوایی این اثر و اطلاع مخاطبان گرامی، به‌ویژه دوستداران تاریخ و فرهنگ ایران و جنوب کشورمان، در این مجال به معرفی و نقد توصیفی این اثر ارزنده و پرمحتوا می‌پردازم.

شناسنامه کتاب

دوره دو جلدی «حکومت بوشهر» به همت و تلاش بانو خدیجه نظام‌مافی در دو جلد مصور، در قطع رقعی و به تیراژ هزار نسخه در سال ۱۳۹۰، توسط انتشارات نشر تاریخ ایران در تهران منتشر شده است. این کتاب همراه با مجوزهای چاپ و نشر از جمله شابک و شماره کتاب‌شناسی ملی، ثبت در رده‌بندی‌های کنگره و دیویی، فهرست‌نویسی برابر «فیپا»، طراحی روی جلد و صفحه‌آرایی مناسب، ارائه شده و حاوی اسناد و مدارک جالب و اطلاعات مفید تاریخی در حوزه بوشهرشناسی و بوشهرپژوهی است.

جلد نخست این اثر، در ۴۴۰ صفحه و با تصاویر رنگی در انتهای کتاب، مشتمل بر اسناد و مدارک جالب توجه از خاندان سترگ نظام‌مافی و ایل فرهنگ‌ساز مافی است و اطلاعات تاریخی مهمی از جغرافیای مناطق بوشهر و فارس در دوره‌ای از تاریخ ایران، خاصه از اواخر قاجار به بعد، ارائه می‌دهد. جلد دوم این کتاب نیز با مشخصات شناسنامه‌ای مشابه، برای مخاطبان کتاب‌های مرجع و پژوهشگران عرضه شده است.
این کتاب دارای پیش‌گفتار مؤلف و مقدمه‌ای جالب و مفید برای ایران‌پژوهان و بوشهرشناسان معاصر است و همچنین شرحی بر اسناد و توضیح مختصر لغات و اصطلاحات رایج در آن زمان، برخی منسوخ شده یا در عهد قاجار متداول، ارائه می‌دهد.

تحلیلی بر محتوای اثر

کتاب «حکومت بوشهر» توسط نویسنده گرامی به ارواح پاک خاندان و بزرگان ایل مافی، از جمله رضا قلی‌خان سالار معظم، محمدعلی‌خان نظام‌مافی و رضا قلی نظام‌مافی، و به‌ویژه به روح مادرش، معصومه مافی، نگهدارنده اسناد و مدارک تاریخی مندرج در کتاب، تقدیم شده است. همچنین، در سرآغاز اثر، تشکر ویژه‌ای از سرکار خانم دکتر منصوره اتحادیه (نظام‌مافی) به عمل آمده است.
این کتاب به دلیل برخورداری از منابع و مآخذ کافی و شرح و توضیحات لازم درباره خاندان مهم نظام‌مافی و اسناد و مدارک مرتبط، متن کتاب از نظر ساختار، انسجام و دقت ویرایشی، استاندارد و قابل اتکا است؛ ویژگی‌هایی که برای آثار تاریخی و متون مرتبط با اسناد و مدارک ملی ضروری است، در این اثر دیده می‌شود. از این جهت، کتاب مفید بوده و کمترین انتقاد بر آن وارد است. جایگاه این کتاب در مراکز پژوهشی و فرهنگی و نیز کتابخانه‌های عمومی استان‌های بوشهر، فارس و دیگر مناطق جنوبی ایران محسوس است.

نگارش کتاب‌های لازم و ضروری در زمینه تاریخ مناطق فارس، به‌ویژه در حوزه ایران‌پژوهی و استان‌پژوهی، بسیار اهمیت دارد و در این میان، تلاش گسترده و ارزشمند همراه با دقت و وسواس بسیار بانو خدیجه نظام‌مافی در گزینش اسناد برجای مانده، خوانش صحیح آن‌ها، شرح و توضیح دقیق و درج تصاویر هر یک از اسناد مهم بوشهر، کاری سخت و اقدامی درخور تحسین است.

متن اسناد و شرح برخی مدارک تاریخی مندرج در این اثر نفیس و پربار، که یک دوره از آن در سال ۹۰ با بهای ۲۴۰۰۰ تومان (دو جلد) از کتابفروشی دوستان در شیراز تهیه شد و با شور و شوق مطالعه گردید، بی‌اغراق در ردیف کتب مهم مرجع مطالعات ایران‌پژوهی، به‌ویژه بوشهرشناسی، قرار می‌گیرد. با مطالعه این کتاب و انجام پژوهشی دقیق‌تر، می‌توان آن را به مجموعه‌ای عظیم‌تر و ده‌جلدی در زمینه اسناد و تاریخ سیاسی بوشهر تبدیل کرد و بسیاری از پرسش‌ها و ابهامات مربوط به تاریخ بوشهر در عصر قاجار و اوایل پهلوی اول را پاسخ داد.

با توجه به اینکه استان بوشهر و بخش‌هایی از آن در مقطعی از تاریخ، مرکز تنش‌ها و برخوردهای متعدد میان دولت‌های خارجی و مبارزان بوشهری بوده و همچنین در یک تا دو قرن اخیر تحولات سیاسی و اجتماعی چشمگیری را تجربه کرده است، نگارش چنین کتابی از ضرورت بالایی برخوردار است. افزون بر این، اهتمام ویژه به چاپ و نشر آثار مشابه و گسترش تنوع کتب مرتبط با تاریخ و فرهنگ بوشهر ضروری به نظر می‌رسد. اجرای این وظیفه نخست بر عهده بنیادهای فرهنگی، از جمله بنیاد بوشهرشناسی و اداره فرهنگ و ارشاد استان بوشهر و سپس بر عهده دانشگاه‌ها و سایر نهادهای پژوهشی، فرهنگی و مدنی منطقه است.

سخن پایانی

دیار فرهنگی و تاریخی بوشهر، قرن‌ها است که سرزمین قهرمان‌پروری در خطه جنوب بوده و پیوسته مملو از حماسه‌ها و قهرمانی‌های دلاورانی نترس در دفاع از ایران است. این منطقه، حتی در گذشته که جزئی از گستره جغرافیایی ایالت بزرگ فارس بود، به دلیل ارتباطات گسترده بوشهری‌ها با شیراز، کازرون و سایر مناطق فارس، و برخورداری از مردمانی شریف، نجیب، خونگرم و صبور، منشاء تحولات و مرکز چرخش قدرت در سپهر سیاسی و اجتماعی جنوب ایران بوده است و هم‌اینک نیز یکی از مناطق مهم اقتصادی، فرهنگی و هنری کشور به شمار می‌رود.

بدین‌وسیله از کوشش نویسنده و همت ناشر این اثر ارزشمند قدردانی می‌کنم و توصیه می‌کنم، ضمن حمایت دستگاه‌های فرهنگی بوشهر از بازچاپ این اثر ارزشمند، شایسته است کتاب در قطع وزیری، پالتویی یا خشتی منتشر شود تا متن اسناد و مدارک بهتر دیده شود. بوشهری‌ها و علاقه‌مندان پژوهش پیرامون تاریخ ایران می‌توانند این کتاب را تهیه و مطالعه کنند و از تحقیق درباره خاندان‌های حکومتی بوشهر و شیراز (فارس)، اسناد و مدارک تاریخی و تجربه‌های فرهنگی مشترک بین فارس و بوشهر با سایر مناطق همجوار غفلت نکنند.