مرتع در کشورهای مختلف بسته به شرایط اقلیمی، تعاریف متفاوتی دارد که حسب آئين نامه اجرايی لايحه قانونی واگذاری و احياء اراضی در حكومت جمهوری اسلامی ايران مصوب شورای انقلاب اسلامی ۱۳۵۹/۲/۳۱ آمده است: «مراتع، زمين هايی است اعم از كوه و دامنه يا زمين مسطح كه در فصل چرا دارای پوششی از نباتات علوفه ای خودرو بوده و با توجه به سابقه چرا عرفاً، مرتع شناخته شود. اراضی آيش گر چه پوشش نباتات و علوفه ای داشته باشند مشمول تعريف نيستند. چنانچه مرتع دارای درختان جنگلی خودرو باشد مرتع مشجر ناميده می شود.»

مراتع بر پایه ویژگی های متفاوت، دسته بندی های متفاوت دارند:

الف) مراتع به طور کلی به دو دسته طبیعی و غیر طبیعی یا مصنوعی (دست کاشت) طبقه‌ بندى می شوند.

ب) انواع مرتع بر اساس نوع پوشش گياهى به دو دسته
مرتع مشجر و مرتع غير مشجر دسته بندی می شوند.

ج) انواع مراتع از نظر درصد پوشش تاجی شامل سه دسته:
مراتع متراکم، نیمه‌‌ متراکم و کم‌ تراکم می باشد.

د) مراتع از نظر خوش‌ خوراکی سه دسته اند:
کلاس‌یک، کلاس دو و کلاس سه.

هـ) انواع مراتع ایران از نظر سطح پوشش گیاه:
✓ مراتع درجه یک یا خیلی خوب: مراتعی که بین ۷۵ تا ۱۰۰ درصد پوشش گیاهی، بارش بیش از ۵۰۰ میلیمتر در سال، حجم علوفه‌ خشکی تا ۵۰۰ کیلوگرم در هکتار و ظرفیت تا یک واحد دامی برای تمام طول سال باشد.
✓ مراتع درجه دو یا خوب: پوشش گیاهی‌ بین ۵۱ تا ۷۵ درصد، بارش سالانه تا ۴۰۰ میلیمتر، حجم علوفه خشکی تا ‌۴۵۰ کیلوگرم در هکتار و ظرفیت تا ۰/۵ واحد دامی برای تمام طول سال باشد.
✓ مراتع درجه سه یا متوسط: پوشش گیاهی بین ۲۶ تا ۵۰ درصد، بارش سالانه حدود ۳۰۰ میلیمتر، حجم علوفه خشکی بیش از ۳۵۰ کیلوگرم در هکتار و ٠/۵ واحد دامى در هکتار براى تمام مدت سال يا يک واحد دامى در دو هکتار براى صد روز چرا است.
✓ مراتع درجه چهار یا فقیر: پوشش گیاهی بین ۰ تا ۲۵ درصد، بارش سالانه بین ۱٠٠ تا ۲۲٠ میلیمتر، حجم علوفه خشک حداکثر ۲۵۰ کیلوگرم و ظرفیت یک واحد دامی در هر ۴ هکتار برای ۱۰۰ روز فصل چرا می‌باشد.

و) انواع مرتع بر اساس فصل بهره‌بردارى به سه دسته:
✓ قشلاقى یا زمستانه که در مناطق گرمسيرى به مدت ۵ تا ۷ ماه در سال.
✓ ييلاقى یا تابستانه که در مناطق سردسيرى به مدت ۴ تا ۵ ماه از اواخر بهار تا اوایل پاییز.
✓ ميان‌بند یا بهاره پاییزه که ۱ تا ۲ ماه در بهار و پاییز در مسیر رفت و برگشت کوچ و مناطق معتدل بین ییلاق و قشلاق است.

ی) انواع مرتع بر اساس دام‌هاى مصرف‌کننده:
✓ گاوی: مراتع داراى علف‌هاى بلند و چمن‌زارهاى مرطوب
✓ گوسفندی: مراتع داراى علف‌هاى کوتاه و نرم
✓ بزی: مراتع خشک درختچه‌اى و داراى خار و خاشاک
✓ شتری: مراتع داراى بوته‌هاى خاردار و مراتع خشک بيابانى و کويری
✓ گاوميشی: مراتع واقع در زمين‌ها‌‌ى باتلاقى و مرطوب و داراى گياهان آبی

از ۹٠ میلیون هکتار مراتع کشور، در شرایط نرمال بارندگی کشور تولید حدود ۱٠/۷ میلیون تن علوفه
خشک برآورد شده که ظرفیت مجاز مراتع کشور ۳۷ میلیون واحد دامی است اما ۸۳ میلیون واحد دامی یعنی ۴۶ میلیون واحد اضافه بر ظرفیت مجاز دام در مراتع وجود دارد که فشار بسیار سنگینی بر مراتع است. در حالی که دو سوم مراتع کشور کم تراکم هستند اما ۸۸ درصد علوفه مورد نیاز دام کشور از مراتع تأمین می شود.

نتایج پژوهش ها حاکیست که مراتع کشور توان هزینه های زندگی حدود ۱۶٠ هزار خانوار را دارد ولی زندگی نزدیک به ۹۱۶ هزار خانوار ایرانی وابسته به دامداری و مراتع است یعنی ۷/۵ برابر ظرفیت از مراتع بهره برداری می گردد. اینها همه نشانگر بارگذاری های بی رویه و مازاد بر ظرفیت مراتع و نگاه چراگاهی به مراتع است که آسیب های بسیار جدی به مراتع زده است.

مرتع، یک اکوسیستم است و نه چراگاه!

از خطاهای بزرگ این است که مراتع را با علوفه هایش و چراگاه بودن می شناسیم در حالی که ارزش علوفه ای مرتع ۲۴/۵٪ ارزش هر مرتع می باشد و ارزش های زیست محیطی مراتع مانند حفظ خاک، آب، تنظیم گاز، دفع ضایعات، گرده افشانی و کنترل بیولوژیکی ۷۵/۵٪ کل ارزش یک مرتع را در بر می گیرد. در بررسی ها و ارزیابی ها، ارزش یک هکتار مرتع در یک سال برابر با ۲۳۲ دلار برآورد شده که ارزش علوفه ای آن ۵۷ دلار است.

مراتع کارکردهای اکولوژیکی و زیست محیطی فراوانی همچون نفوذ آب، حفظ خاک، تشکیل خاک، تنظیم چرخه آب، کنترل بیولوژیک، حفاظت محیط زیست، ذخیره گاه ژنتیکی، پایداری تنوع زیستی گیاهی و جانوری، گرده افشانی، تعدیل آب و هوا و ترسیب کربن دارد.

مراتع ظرفیت سازگاری و توان تاب آوری در تنش های محیطی و شرایط سخت اقلیمی را دارند و آنچه حیات مراتع را به چالش کشیده عواملی همچون چرای بی رویه، چرای زود رس و خارج از فصل، بر هم زدن جریان طبیعی آب و تغییر رژیم رودخانه ها، ساخت سدها و سازه های آبخیزداری، کنترل شدید سیلابها و مانع از رسیدن سیلاب به دشتها، مراتع و تالابها در حوضه آبریز است که متأسفانه متولی مراتع بر روی سازه های آبخیزداری متمرکز و دیگر امور را رها کرده است.

مرتع؛ تفرجگاه نیست

همانگونه که اشاره شد مرتع و حفظ و احیای آن اولویت متولی اش نیست و آمارها و پژوهش ها نشان می دهد که قاطبه اعتبارات متولی منابع طبیعی صرف سازه های آبخیزداری می شود که اگر نامش را سازمان سازه های آبخیزداری نهیم گزافه نگفته ایم.
نکته دیگر اینکه اصرار بر جنگل کاری مراتع دارند و بهترین و ارزشمندترین مراتع را فدای جنگل کاری می کنند و بهتر بگویم مراتع را تفرجگاه می کنند و هجوم گردشگران در کنار چرای بی رویه و خارج از فصل و تغییر کاربری ها و… نابودی مراتع را رقم می زند.

برای نمونه، مراتع ارزشمند دشت های استان بوشهر به ویژه در دشتستان که بهترین مراتع را در قالب جنگل کاری با کهور پاکستانی که گونه ای مهاجم و آسیب رسان است به نابودی کشانده اند.

گواه مدعا مراتع ارزشمند از چاه خانی تا چاه کوتاه است که بیان چند نکته ضروری است:

✓ اگر هدف جنگل کاری در این مناطق تثبیت شنهای روان است، مراتع با پوشش انبوه بهترین گزینه است و باید برای حفظ آن همت گماشت نه اینکه با درختکاری آن را بر هم زد.
✓ اگر بنا بر درختکاری است چرا همچنان گونه غالب باید کهور پاکستانی، اکالیپتوس و ویکتوریا باشد؟ در حالیکه تجارب موفق جنگل کاری های گونه های سازگار بومی گز را در منطقه شاهدیم.
✓ تبدیل کاربری مراتع به جنگل کاری سبب تغییر کاربری مرتع به تفرجگاه شده و ضمن تخریب پوشش زیستگاهی مرتعی، حضور انبوه گردشگران پیامدهای تخریبی فراوانی دارد کما اینکه همه پارک های جنگلی موجود دستخوش چنین عواملی است.
✓ بدلیل کاهش پوشش گیاهی مرتعی و کاهش پایداری رطوبت خاک، عواملی چون گرما و باد سبب فرسایش خاکی و پیدایش کانون های جدید ریزگردی می شوند.
✓ گونه های غیر بومی و مهاجم بدلیل تکثیر آسانتر و رشد بهتر و ضریب خطای کمتر و چیرگی بر گونه های بومی، بعنوان گونه غالب شده و از عوامل انقراض گونه های بومی منطقه می شوند.(غالب شدن کهور پاکستانی و در خطر انقراض قرار گرفتن گز)
✓ گونه هایی همچون کهور پاکستانی و اکالیپتوس با جذب نیتروژن خاک، اسیدی شدن خاک و کاهش خاصیت حاصلخیزی سبب فقر خاک و ظرفیت مرتع می گردد.
✓ جنگل کاری مراتع سبب کاهش پوشش گیاهی و فروکاستن ظرفیت نفوذپذیری آب می گردد و در پی بارش ها، رواناب ها شدت گرفته و با سیلابی شدن فرسایش خاک بیشتر می شود.
✓ فقر خاک و کاهش پوشش و تنوع گیاهی سبب بر هم خوردگی تعادل زیستی جانوری در مراتع که از مهمترین زیستگاههای جانوری است می شود.

مراد از نفی نگاه تفرجگاهی به مراتع، نفی مطلق نیست بلکه در نفی جانمایی های نادرست است که بهترین عرصه های مرتعی را جنگل کاری می کنند و اصولا مرتع را کم ارزش تر از درخت می دانند. مرتع را حتی با گونه های گیاهی شناختن هم نادرست است چرا که اکوسیستمی پیچیده با مجموعه زیستمندان از جانوری و گیاهیست. مراتع آسیب دیده را حفظ و احیا نمی کنند و بهترین مراتع موجود با پوشش انبوه و تراکم و تنوع گونه ای را جنگل کاری می کنند مشکل در همین ناترازی های ساختاری است. اگر عرصه های موجود توان احیا ندارند پس توسعه همان محدوده ها هم منطقی و اصولی نیست و اگر ظرفیت احیا وجود دارد پس اولویت باید بر احیای همان عرصه ها باشد نه رها کردن عرصه های موجود و توسعه سطح کاشت!! مرتع و حفظ و احیای مرتع مهمترین رسالت و مأموریت متولی منابع طبیعی است در حالی که امروز حسب آمارها و اعتبارات تخصیصی، مرتع فرو ترین رده و جایگاه را دارد. چه ضرورتی است که در عرصه های جنگلی دست کاشت که امروز همه آنها تنک و کم تعداد شده اند را درختکاری نکنیم و همچنان به توسعه سطح جنگل های دست کاشت آن هم در بهترین عرصه های مرتعی همت گماشت!!!

اهداف مرتعداری:

✓ افزايش پوشش گیاهی مناسب در مرتع.
✓ افزايش قدرت توليد علوفه و حفظ توليد.
✓ افزايش بازده نگهداری آب در مرتع و جلوگیری از فرسايش.
✓ افزايش عملكرد كمی و كيفی محصولات دامی.
✓ افزايش بازده اقتصادی

از مهمترین اقدامات برای مدیریت عرصه‌های مرتعی باید به دو طرح ملی و استانی اشاره داشت:

✓ طرح ملی مدیریت پایدار مراتع کشور، در زمینه مدیریت عرصه‌های مرتعی شامل ارتقای کمی و کیفی مراتع کشور و زمینه‌سازی برای نظام بهره‌برداری پایدار با برنامه های مانند تهیه و اجرای طرح‌های مرتع‌داری و نظارت بر آن، تهیه نقشه و ایجاد پایگاه اطلاعات مراتع کشور، ایجاد شبکه مدیریت مرتع و کنترل پروانه چرایی دام و … است.
✓ طرح استانی بهبود و اصلاح مراتع شامل: بذرکاری، کودپاشی، تولید نهال، نظارت بر برداشت محصولات فرعی و قرق مراتع و … می باشد.
✓ برنامه هاي اصلاحی و احيايی مراتع شامل:
۱) عمليات بيولوژيکی مانند بذرپاشی، كپه كاری، بذركاری و كودپاشی.
۲) مديريت دام:
✓ رعايت فصل چرا در راستای حفظ و احیای مراتع.
✓ کنترل تعداد دام در مراتع همسان با تاب آوری و ظرفيت مرتع.

اگر این طرح ها در اولویت متولی مراتع بود امروز شرایط بسیار بهتر، فرسایش خاک کمتر، نفوذپذیری حداکثری آب و آبخوانداری طبیعی، آب و هوای مطلوب تر و مراتعی پایدارتر داشتیم.

ضرورت امروز در حوزه مرتع، توقف و بازنگری و اصلاح رویه موجود بر مدیریت منابع طبیعی و جایگزینی رویکرد اکوسیستمی، حفاظتی و احیایی بر عرصه های مرتعی متناسب با اهداف و سیاست ها و برنامه های بر زمین مانده مرتعداری است تا مراتع را از رویکرد چراگاهی و تفرجگاهی نجات دهیم.