تاریخ یکصد و پنجاه ساله گذشته ایران پر از رشادت‌ها و ایستادگی در برابر استعمارگران بخصوص انگلیس است که به طمع نفت و خاک به ایران آمده و در دوران قاجار و پهلوی از ضعف دولت‌های مرکزی نهایت استفاده را برده‌اند. در این میان در شمال و جنوب ایران و به فاصله چند سال دو مبارز در مقابل این تهاجم‌ها ایستادند و ابتدا رئیسعلی دلواری در بوشهر و سپس میرزا کوچک‌خان جنگلی در شمال جانشان را در این راه گذاشتند.

نکته جالب قیام بوشهر برای سینمای مستند علاوه‌بر جذابیت یک رخداد حماسی ضبط تصاویری استثنایی از یکی از بازماندگان آن حماسه مردمی است. این اتفاق درباره قیام میرزا در شمال یا حتی ستارخان و باقرخان در دوران مشروطه به دلیل مرگ بازماندگان و شاهدان عینی نمی‌افتد.

خیری یکی از چهار همسر رئیسعلی دلواری در زمان تصویربرداری سریال دلیران تنگستان سال ۵۲ حدود ۹۰ سال سن داشته و کارگردان و عوامل تلویزیون با هوشمندی سراغ او می‌روند تا ما وقع آن روزها را از زبان خیری بشنوند. خیری در آن سال در روستای انبارک از توابع تنگستان بوشهر زندگی می‌کرده و باوجود گذشت نزدیک به ۶۰ سال از روزهای مبارزه همسرش با انگلیسی‌ها به شکلی حیرت‌انگیز و با ذکر ساعت دقیق، وقایع را به‌خاطر می‌آورد. روزهایی که در کنار رئیسعلی شاهد مبارزاتش بوده است.

مستند خیری به لحاظ ساختاری دو گانه است که البته این نکته به شرایط زمانی موضوع باز می‌گردد.صحبت‌های خیری با دوربین فیلمساز سال ۵۲ اتفاق می‌افتد و این در حالی است که خانه این مبارز شجاع در آن زمان خرابه‌ای متروک بوده که خیری در آن زندگی می‌کند، اما سال‌ها بعد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی این خانه به موزه شهید رئیسعلی دلواری تبدیل می‌شود تا آرزوی خیری به تحقق بپیوندد.

نکته دوم این که این مستند می‌توانست از صحبت‌های همسر و عروس رئیسعلی به کاوشی در منطقه دلوار و تنگستان و حتی بازماندگان آن سال‌ها بپردازد که این اتفاق نمی‌افتد و دلیل عمده آن شاید ساخت سریالی ۱۴ قسمتی در همان زمان توسط همایون شهنواز است. در لابه‌لای این مستند و برای نمایش تصویری صحبت‌های خیری تکه‌هایی از سریال گنجانده شده که در زمان خود جالب توجه است.

این زن فرتوت و تنها در صحبت‌هایش از رئیسعلی دلواری تصویری حماسی و جذاب ارائه می‌دهد.فرمانده‌ای شجاع و باهوش که با زیردستان و فقرا در کمال شفقت و مهربانی رفتار می‌کند و برای حفظ خاک و ناموسش همه چیزش را از جان و مال فدا می‌کند، به‌گونه‌ای که همسرش در تمام این سال‌ها زیسته و نتوانسته حتی به زیارت امام رضا(ع) برود. خیری نمونه زنان مبارزی است که در تمام این سال‌ها در سکوت و گمنامی زیسته‌اند و البته نقششان کمتر از مردان نبوده و جالب اینجاست در سال‌های ابتدایی دهه ۵۰ وقتی از او درباره همسرش می‌پرسند از واژه‌ای استفاده می‌کند که نزدیک ده سال بعد در جای جای ایران و دهان‌به‌دهان میان مردم می‌چرخد. او می‌گوید: رئیسعلی را مظلومانه «شهید» کردند.

مستند خیری بیش از آن‌که ساختار منسجم و یا متفاوتی داشته باشد امتیاز بزرگی به‌عنوان کشف موضوع دارد و چه حیف که این زن در سال‌های آخر عمر خود و آن هم به‌دلیل ساخت سریال دلیران تنگستان پیدا و جلوی دوربین قرار می‌گیرد. اتفاق خوبی که پس از سفر رهبر معظم انقلاب سال ۷۰ به این منطقه می‌افتد دستور ایشان برای بازسازی و تبدیل خانه رئیسعلی به موزه است که خوشبختانه انجام می‌شود.

نکته و پیشنهاد مهم این‌که با توجه به گذشت بیش از ۴۰ سال از زمان پخش سریال دلیران تنگستان و همچنین تصاویر ضبط شده از خیری و تبدیل خانه شهید رئیسعلی دلواری به موزه می‌توان این سه موضوع را در قالب یک مستند بلند بررسی کرد که بی‌شک اثری تاریخی و مردم‌نگارانه خواهد بود.

خیری جایی در اول فیلم و در درگاه منزلش به دوربین می‌گوید مرا می‌شناسید؟ من خیری هستم زن شهید رئیسعلی دلواری و اینجا داستان شیرزنی شروع می‌شود که در این سرزمین کم نیستند.