روایتی از زندگی و منش شهید صادق گنجی؛ رایزن فرهنگی ایران در پاکستان که دیپلماسی را از پشت میز به میان مردم برد و در مسیر جهاد تبیین به شهادت رسید

جناب دهقان، اگر بخواهید شهید صادق گنجی را فارغ از عناوین رسمی، برای کسی که هیچ شناختی از او ندارد، در یک جمله معرفی کنید، آن جمله چیست؟

اگر بخواهم در یک جمله بگویم، صادق گنجی انسانی بود عمیقاً مسئولیت‌پذیر؛ کسی که در برابر هیچ مسئله‌ای، از خانواده و اجتماع گرفته تا دین، فرهنگ و سیاست، بی‌تفاوت نمی‌ماند و تمام عمرش را صرف انجام تکلیف می‌کرد.

بسیاری شهید گنجی را تنها با مأموریت فرهنگی‌اش در پاکستان می‌شناسند. از روحیه انقلابی او در نوجوانی و مبارزه با رژیم پهلوی چه ناگفته‌هایی وجود دارد؟

شهید گنجی از همان نوجوانی، هم‌زمان با اوج‌گیری نهضت امام خمینی(ره)، وارد میدان مبارزه شد. با وجود سن کم، در تکثیر و توزیع اعلامیه‌های امام نقش فعالی داشت و حتی به همین دلیل توسط ساواک بازداشت شد. به علت سن پایین آزادش کردند، اما این تجربه نه‌تنها او را متوقف نکرد، بلکه مصمم‌ترش کرد. پدر ایشان نظامی بود و خانواده‌های نظامیان تحت فشار شدید قرار داشتند؛ تهدید به قطع حقوق و محدودیت‌های مختلف وجود داشت. مادر شهید نقل می‌کرد که صادق با آرامش می‌گفت: «مادرجان نگران نباشید، اگر ما را به زندان هم بیندازند، از مبارزه دست نمی‌کشیم.» این روحیه ایستادگی تا آخرین لحظه حیات در او باقی ماند.

شهید گنجی هم به عنوان «شهید قلم» شناخته می‌شود و هم سابقه حضور طولانی در جبهه‌های دفاع مقدس دارد. این جمع میان قلم و سلاح چگونه در شخصیت او شکل گرفته بود؟

بعد از پیروزی انقلاب، به دلیل علاقه جدی به معارف دینی، راهی تهران و مدرسه عالی شهید مطهری شد. در دوران دفاع مقدس، مانند بسیاری از طلاب و روحانیون، هم به‌عنوان رزمنده و هم مبلغ در جبهه‌ها حضور داشت و بیش از ۲۰ ماه در مناطق عملیاتی فعالیت کرد. برای او مسئله «وظیفه» اصل بود؛ هرجا احساس می‌کرد انقلاب به حضورش نیاز دارد، همان‌جا می‌ایستاد. قلم شیوا، بیان قوی و حضور میدانی، اجزای جداگانه‌ای نبودند؛ همه در خدمت یک هدف بودند. ارتباط و دوستی او با چهره‌هایی چون شهید سید مرتضی آوینی نیز نشان می‌دهد که این ترکیبِ فکر، هنر و میدان، در شخصیتش نهادینه شده بود.

مأموریت پاکستان با اوج فعالیت گروه‌های تکفیری هم‌زمان بود. شهید گنجی چه ویژگی یا «برگ برنده‌ای» داشت که توانست در آن فضا موفق شود؟

مهم‌ترین ویژگی او، فهم عمیق از مردم و فرهنگ جامعه میزبان بود. بلافاصله پس از ورود به لاهور، تصمیم گرفت زبان اردو را بیاموزد و با تلاش شبانه‌روزی، در مدت کوتاهی به تسلط کامل رسید. این تسلط باعث شد بتواند مستقیماً با مردم، نخبگان، رسانه‌ها و حتی اقشار عادی ارتباط برقرار کند. او در روزنامه «جنگ»، یکی از پرتیراژترین روزنامه‌های پاکستان، مقاله می‌نوشت و به گفته مدیرمسئول این روزنامه، مطالبش بدون سانسور چاپ می‌شد؛ چون آن‌قدر دقیق و مسلط بود که جای خدشه باقی نمی‌گذاشت.

درباره بُعد علمی و پژوهشی شهید گنجی و ولع او به نویسندگی توضیح می‌دهید؟

یادگیری زبان برای او یک ابزار صرف نبود؛ مقدمه‌ای برای پژوهش عمیق بود. او با علما، ادبا، شعرا، روزنامه‌نگاران و سیاستمداران نشست‌وبرخاست داشت و نتیجه این ارتباط، تولید مقالات و آثار پژوهشی ارزشمند درباره جامعه، مذهب و جریان‌های فکری پاکستان بود. وقتی با زبان و ادبیات یک ملت سخن بگویید، پیام شما اثرگذارتر می‌شود و شهید گنجی این اصل را به‌خوبی می‌دانست.

با وجود گذشت بیش از سه دهه از شهادت، چرا هنوز سبک برگزاری یادواره‌ها تا حدی ثابت مانده است؟

این یادواره اکنون به سی‌وپنجمین سال خود رسیده و استمرار آن خود یک ارزش است. با این حال، ما هم معتقدیم که معرفی شخصیت بین‌المللی شهید گنجی نیازمند روش‌های کاربردی‌تر و به‌روزتر است. در مقاطع مختلف، اقداماتی صورت گرفته؛ از چاپ کتاب «سفیر» در کنگره شهدای استان تا تولید نرم‌افزار و مجموعه‌های مستند. به‌ویژه پس از تأکید مقام معظم رهبری در سال ۱۳۹۸ بر معرفی هنرمندانه شهدای شاخص، تلاش کردیم رویکردها را متنوع‌تر کنیم.

گره اصلی نوآوری در این مسیر کجاست؟ ایده یا بودجه؟

ایده خلاقانه وجود دارد؛ آنچه محدودیت ایجاد می‌کند، منابع مالی و اعتباری است. هر جا حمایت بوده، خروجی‌های خوبی هم داشته‌ایم؛ از تولید مستند و کتاب گرفته تا آثار هنری. حتی اخیراً گروهی از دانش‌آموزان با استفاده از هوش مصنوعی بخشی از زندگی شهید را به تصویر کشیده‌اند که نشان می‌دهد ظرفیت خلاقیت بسیار بالاست.

چرا خروجی یادواره‌ها کمتر به سمت تولید آثار ماندگار هنری رفته است؟

بخشی از این مسئله به همان محدودیت‌ها برمی‌گردد، اما در سال‌های اخیر گام‌هایی برداشته شده است؛ از جمله کتاب‌های «آه ای لاهور» و «روی ماه دی» و تولید مستند کوتاه و در دست اقدام بودن مستند بلند زندگی شهید. مسیر آغاز شده، اما برای رسیدن به نقطه مطلوب، نیاز به حمایت مستمر داریم.

آیا برنامه‌ای برای حضور مستمر رسانه‌ای در طول سال وجود دارد؟

بله. رویکرد ما خروج از قالب یک مراسم چندساعته است. برنامه‌هایی در حوزه کتاب، مستند، موسیقی، جشنواره سرود، جلسات تبیینی در دانشگاه‌ها و مدارس تعریف شده و در حال ثبت مؤسسه فرهنگی و هنری شهید گنجی برای تداوم این فعالیت‌ها هستیم.

دستگاه‌های فرهنگی دیگر تا چه حد همراه بوده‌اند؟

از همان سال‌های ابتدایی، این ستاد با همراهی خانواده شهید، دوستان و برخی نهادها شکل گرفت. در سال‌های اخیر، همکاری‌ها بهتر شده، اما هنوز تا نقطه ایده‌آل فاصله داریم.

کدام ویژگی شهید گنجی می‌تواند برای نسل جوان امروز الگو باشد؟

قدرت ارتباط‌گیری صمیمی با همه سنین. نوجوانان او را مثل یک برادر بزرگ‌تر می‌دیدند، جوانان یک دوست دلسوز و بزرگان یک هم‌نشین خوش‌کلام. سخت‌کوشی، ناامید نشدن و پیدا کردن راه‌حل در شرایط دشوار، ویژگی‌هایی است که برای نسل امروز الهام‌بخش است.

شهید گنجی چه الگویی از دیپلماسی ارائه داد؟

او نمونه یک دیپلمات صادق، صریح و انقلابی بود که با فهم درست از مبانی دینی و استفاده از دیپلماسی فرهنگی، دل مردم و نخبگان کشور میزبان را به دست آورد. ۵۴ جلسه تودیع در پایان مأموریتش، خود گواهی بر عمق اثرگذاری اوست.

چرا نتوانستیم او را به عنوان نماد بین‌المللی مبارزه فرهنگی با تروریسم معرفی کنیم؟

کارهایی انجام شده، اما کافی نیست. شهید گنجی از شهدای شاخص بیداری اسلامی و از نخستین قربانیان افراط‌گرایی تکفیری است و معرفی بین‌المللی او نیازمند تلاش گسترده‌تر رسانه‌ای و فرهنگی است.

اگر شهید گنجی امروز در میان ما بود، مهم‌ترین دغدغه‌اش چه بود؟

بدون تردید «جهاد تبیین». او در این مسیر استاد بود و امروز نیز اگر حضور داشت، تمام توانش را برای روشنگری، گفتگو و مقابله فکری با جریان‌های افراطی به کار می‌گرفت.به تعبیر مقام معظم رهبری آرایش تبلیغاتی بایستی به سمتی برود که دشمن درست همان سمت را هدف قرار داده، و آن عبارت است از معارف اسلامی، معارف شیعی و معارف انقلابی، دشمن اینها را هدف قرار داده و باید در مقابل اینها ایستاد.