زمانی که ایران در جنگ جهانی اول از سوی نیروهای بیگانه مورد تعرض قرار گرفت. در کنار همه مبارزان، نهضت رئیسعلی دلواری گرچه به لحاظ زمانی کوتاه‌تر از دیگر نهضت های شاخص مبارزه بود، اما پیوند ناگسستنی این شخصیت برجسته با روحانیون، بیگانه‌ستیزی، مقاومت و ایستادگی و تاکید بر آموزه‌های اسلامی و قرآنی در مبارزه باعث شد این حرکت مردمی و شخصیتی که در راس این قیام قرار گرفته به عنوان الگویی برای مبارزه با استعمار در اذهان عمومی ثبت و ضبط شود. در این باره با دکتر عبدالکریم مشایخ ، رئیس بنیاد ایران‌شناسی شعبه بوشهر و مدرس تاریخ دانشگاه‌های بوشهر گفت‌وگو کردیم. آنچه می‌خوانید مشروح این گپ و گفت است.

قیام رئیسعلی دلواری‌ از لحاظ زمانی‌ نسبت به مبارزات دیگر چهره‌های مخالف با سلطه استعمار کوتاه‌تر است، اما چه ویژگی ‌‌ دارد که ازآن ‌ به عنوان نماد مقابله با استعمار یاد می‌شود؟

بله محدوده زمانی مبارزات رئیسعلی دلواری در مقایسه با دیگرانی که سابقه طولانی‌تری دارند کوتاه تر است و نکاتی وجود دارد که مبارزاتش را شاخص کرده است. به همین مناسبت است که سالروز شهادت ایشان را به عنوان سالروز مبارزه با استعمار می‌شناسیم. اگر زندگینامه رئیسعلی دلواری را مورد بررسی قرار دهیم به نکات جدیدی در این زمینه پی خواهیم برد. بتازگی کتابی از سوی حوزه هنری بوشهر با موضوع گزارش مستر چیک نایب کنسول انگلیس با ترجمه افشین پرتو منتشر شده است که خواندن آن ما را با ویژگی‌های مهم شخصیتی و مبارزاتی رئیسعلی دلواری بیشتر آشنا می‌کند. اطلاع دارید که در جنگ جهانی اول، بی‌طرفی ایران از سوی انگلیس و با حمایت روس و عثمانی نقض شد و انگلیسی‌ها در هشتم آگوست ۱۹۱۵ میلادی بوشهر را به اشغال خود درآوردند. بهانه‌ای که از سوی ماموران دولت بریتانیا برای تجاوز اعلام شد این بود که مبارزات پارتیزانی و چریکی رئیسعلی دلواری جان اتباع بیگانه را در صفحات جنوبی کشور به مخاطره انداخته است. انگلیسی‌ها به استناد قرارداد ۱۹۰۷ که ایران را به سه منطقه تحت نفوذ روس در شمال و انگلیس در جنوب و منطقه بی‌طرف تقسیم می‌کرد، استان‌های جنوبی را حوزه قلمرو خود می‌دانستند. انگلیسی‌ها بعد از اشغال تمبری را منتشر کردند که عکس احمدشاه روی پاکتی است و متنی روی آن نوشته شده با این مضمون که بوشهر در اشغال انگلیس است. در چنین فضایی بود که مبارزات رئیسعلی دلواری علیه سلطه استعمارگران آغاز شد.

قیام رئیسعلی‌ ‌پیوند نزدیکی با روحانیون انقلابی داشته است . چگونه این پیوند‌ برقرار شده بود؟

تجاوز ماموران انگلیسی احساسات افراد ایران دوست و بویژه مسلمان را جریحه دار کرد. نامه‌ای از رئیسعلی دلواری در اختیار داریم که کاملا مستند است و برای یکی از روحانیون مبارز به نام آیت‌الله شیخ محمد حسین برازجانی نوشته شده است. رئیسعلی در این نامه به صراحت اعلام کرد از زمانی که انگلیسی‌ها در بوشهر به دنبال منافع استعماری خود هستند، با خود عهد کردم با آنها مبارزه کنم و برای من در این راه بهترین الگو روحانیونی مثل شما هستند. تعابیری که رئیسعلی در این نامه درباره این شخصیت روحانی به کار می‌برد بسیار جالب است. وی در نامه خطاب به آیت‌الله برازجانی عبارت قربان وجود باهر النورت گردم را به کار می‌برد و آرزو می‌کند که کاش تعداد زیاد شخصیت‌های روحانی مانند آیت‌الله وجود داشت تا در مقابل تمامیت خواهی انگلیسی‌ها می‌ایستادند. بعد از اشغال بوشهر از سوی انگلیس مبارزات رئیسعلی دلواری و همراهانش علیه این اشغالگری شروع می‌شود.

استقامت رئیسعلی با تجاوزگری در جنوب ایران سرمشقی برای مقاومت در مقابل بیگانه است. این همت و خروش علیه ظلم به عنوان نمونه‌ای از مبارزات مردم جنوب علیه بریتانیاست

مبارزات رئیسعلی دلواری اگرچه یک سال طول نمی‌کشد، اما یکی از نکات مهم این مبارزه تاکید فراوان بر جنبه اسلامیت این مبارزه است. وی در این نامه که در موردش صحبت شد، این شعر را می‌نویسد: « خوش بود گر محک تجربه آید به میان / تا سیه روی شود هر که در او غش باشد». وی قبل از مبارزه به منزل شخصی به نام حاج سیدمحمدرضا تاجر کازرونی می‌رود که این شخص بعد از خاندان، آل عصفور بزرگ‌ترین موقوفات را دارد. وی در جلسه‌ای که در این خانه برگزار شد سوگند می‌خورد تا زمانی که من بوشهر هستم به مبارزات خود ادامه می‌دهم تا آنها را از منطقه بیرون کنم. از دیگر روحانیونی که رئیسعلی با آنها ارتباط داشت، روحانی برجسته‌ای به نام آیت‌الله سیدعبدالله مجتهد بلادی بوشهری بود که بیش از ۸۰ کتاب و رساله نوشته است. یکی از کتاب‌های معروفش به نام لوایج و سوانح است که یکصد و ده ماده دارد و در این صد و ده تا اصول حرب و مبارزه را به مجاهدان اسلامی ازجمله رئیسعلی یادآوری می‌کند. نکته جالب این که آیت‌الله بلادی نامه‌ای به ناصر دیوان کازرونی می‌نویسد و از رئیسعلی با عنوان حر اسلامی یاد می‌کند.

مقاومت و ایستادگی در مقابل دشمن کاملا مسلح از سوی رئیسعلی دلواری و یارانش تا چه اندازه در پیشبرد اهداف مبارزاتی این شخصیت اهمیت داشته است؟

استقامت رئیسعلی با تجاوزگری در جنوب ایران سرمشقی برای مقاومت در مقابل بیگانه است. این همت و خروش علیه ظلم به عنوان نمونه و الگویی از مبارزات مردم جنوب علیه بریتانیاست و از رئیسعلی دلواری با عنوان «تاج سر کرانه» یاد شده است و کتابی هم با همین عنوان در مورد مبارزه این شخصیت بزرگ منتشر شده است. این نفی اشغالگری در قیام رئیسعلی باز هم برگرفته از دستورات قرآنی است. در نامه مشهورش به آیت‌الله برازجانی آورده است که من مبارزاتم را براساس فتوای جهاد شما شروع کرده‌ام.

براساس متن آیه ۱۴۱ سوره نسا که می‌فرماید: ولن یجعل الله للکافرین علی المؤمنین سبیلا؛ خداوند اجازه نمی‌دهد کافران بر مسلمانان غلبه پیدا کنند.

این آیه که تحت عنوان آیه نفی سبیل هم معروف است مبنای مبارزه رئیسعلی دلواری علیه استعمارگری انگلیسی‌ها قرار گرفته است.

رئیسعلی دلواری مبارزات خودش را الهام گرفته از فتاوای علمایی مثل آیت‌الله برازجانی، آیت‌الله بلادی و آسید علی‌نقی دشتی می‌داند. مشهور است که آسید علی‌نقی دشتی یکی از روحانیون برجسته جنوب به رئیسعلی کمک کرده است. بر همین مبنا زائر خضر خان تنگستانی، خالو حسین دشتی، غضنفرالسلطنه برازجانی و… الگوی خود در مبارزه را رئیسعلی دلواری قرار می‌دهند.

یکی از اتهامات مخالفان به رئیسعلی دلواری حمایت آلمانی‌ها از نهضت مردم جنوب است. آیا واقعا این گونه بود؟

بیگانه ستیزی یکی از ویژگی‌های قیام رئیسعلی است و وی در نامه‌ای که به آیت‌الله برازجانی می‌نویسد در مورد همین اتهام هم توضیح می‌دهد. رئیسعلی می‌نویسد: مرا مستظهر به پشتیبانی آلمانی‌ها معرفی می‌کنند در حالی که مبارزات من برگرفته از فتاوای علمای شیعی است و من به هیچ نیروی بیگانه‌ای تکیه نکردم. اسلام توصیه کرده است که نباید زیر بار بیگانه رفت. خارجی‌ها سرزمین من را اشغال کردند و من به مبارزات خودم تا اخراج بیگانگان از وطنم ادامه می‌دهم.

برخی مخالفان رئیسعلی دلواری در مورد نحوه شهادت وی ابهاماتی را مطرح می‌کنند که بیشتر رنگ و بوی اختلافات طایفه‌ای و قبیله‌ای دارد. در این باره لطفا توضیح دهید.

اگر به جلد اول خاطرات مستر چیک مراجعه کنید، می‌بینید به صراحت و طبق اسناد ارائه شده در این کتاب دستور قتل رئیسعلی دلواری را مستر چیک صادر کرده است. این اقرار صریح جای هیچ شک و شبهه‌ای را باقی نمی‌گذارد. او در گفت‌وگویی که با میرزا رحمت لیلکی داشت تصریح می‌کند رئیسعلی برای ما دردسر شده است. این کینه بیشتر ناشی از شکستی بود که رئیسعلی دلواری به نیروهای انگلیسی در منطقه دلوار وارد کرده بود. مستر چیک بعد از این شکست میرزا رحمت لیلکی را برای ترور رئیسعلی تشویق می‌کند و رئیسعلی در منطقه تنگگ واقع در سه کیلومتری بوشهر به شهادت می‌رسد. شهادت این شخصیت مبارز، باعث توقف قیام مردم جنوب علیه استعمارگران نمی‌شود و این مبارزات تا پایان جنگ جهانی اول ادامه پیدا می‌کند.