هر کشتی شکسته شکننده‌یی مجموعه‌یی بی نظیر از گذشته‌ی ماست. توپهای جنگی زنگ زده، آلات جنگ باستانی دیگر گنجینه‌های تاریخی همگی درون این کشتی‌ها دست نخورده مانده‌اند، اما دریا تمایل چندانی به باز پس دادن این گنجینه‌ها ندارد و این داستان باستان شناسی زیر آبی است. کشتی‌های غرق شده و اشیای درون آنها حتی اگر شکسته و پوسیده باشند برای نسل‌های آینده پنجره‌یی منحصر به فرد به گذشته‌ی ما می‌گشاید، هر محوطه‌ی باستانی دریای لحظه‌یی از تاریخ است که ثابت و منجمد شده است. هر قطعه‌یی که از زیر آب بیرون می‌آید، قسمتی از یک پازل عظیم سه بعدی است.

باستان شناسان می‌دانند که هیچگاه قادر به تکمیل این پازل نیستند، اما هر قطعه‌یی که بدست می‌آید و درون چارچوب کلی این پازل قرار می‌گیرند آنها را یک قدم به ساخت تصویر کشتی پیش از غرق شدن آن نزدیک می‌کند، هر کشتی داستانی مستقل برای گفتن دارد و جهان کوچکی از زمان خود به حساب می‌آید ناکامی و کامروایی دو مقوله‌ی نسبی در باستان شناسی زیر آب به شمار می‌روند. ناکامی‌های مربوط، متوجه‌ی افرادی است که همراه با کشتی‌ها غرق شده و تمام متعلقات خود از جمله جان و زندگی خود را در این زمان از دست داده بودند، اما اینکه تکه چوبهای غرق شده و تمامی آثار همراهشان بعدها وسیله‌ی کامروایی نسل‌های بعد از خود شده و تصویری روشن از گذشته‌های دور را برای آنها خلق می‌کنند. باستان شناس می‌کوشد تا تاریکی‌های تاریخ تمدن بشر را بر ما معلوم سازد باستان شناس سرچشمه‌ی تاریخ است و داده‌های آن در جای خود به عنوان اسناد تاریخی محسوب می‌شوند داده‌هایش همان دگرگونی‌هایی است که بر اثر اعمال انسانی در جهان مادی روی می‌دهد، یا به عبارتی دیگر ثمرات رفتار انسانی است که به صفت سنگواره در آمده است.

علم باستان شناس زیر آب ، با این که نوپاست اما توانسته خدماتی شگرف به تاریخ تمدن بشری ‌نماید. شاید ارزشمندترین حاصل این کار، کشف کتیبه‌ای است که در کانال سوئز از داریوش هخامنشی بدست آمد و بیانگر حاکمیت مطلق نیروی دریایی ایران در روزگار کهن بر دریای پارس است. باستان شناس زیر آب و باستان شناسان همواره امید به پیداکردن یک کشتی جنگی دارند. کشور باستانی ما ایران علاوه بر آثار باستان که در زیر خاک خود نهفته دارد. آثار گرانبهای زیادی در زیر منابع آبی همچون دریاها و دریاچه‌ها دارد، تجزبه‌ی جهانی ثابت کرده است اگر به باستان شناسی زیر آب نپردازیم. شناخت ما از گذشته و تمدن ما ناقص است چرا که تاریخ زیر دریایی ما ناشناخته مانده است.

باستان شناسی دریایی در جهان:

باستان شناسی زیر آب یا به تعبیری دیگری باستان شناسی دریایی، نسبت به باستان شناسی خاکی، دانشی نسبتاً جوان است. تاریخچه‌ی باستان شناسی زیر آب در شکل علمی خود در اروپا به سال ۱۸٠۳ میلادی بر می‌گردد. باستان شناسی زیر آب مکمل باستان شناسی خشکی بود که سعی دارد همگام با باستان شناسی روی زمین آثار مدفون از اعماق دریاها، اقیانوس‌ها، خلیج‌ها و کانالها را کشف نماید. انسان امروز در ادامه پیروزی جهان زیر دریای خود هر سال شاهد کشف آثار تازه‌ی شهری، روستاها، کشتی‌ها و ناوهای غرق شده، اجساد و اشیای ارزشمندی است که بررسی‌های علمی انجام گرفته، توانسته نقش مهمی را در تکمیل پروژه‌های باستان شناسی روی خشکی فراهم آورد. باستان شناسی آبی را که مترادف باستان شناسی دریایی است هیپوارکئولوژی نامیده‌اند.

کشورهای استرالیا، ایتالیا، یونان، ترکیه، انگلستان و آمریکا در این حوزه فعالیت‌های بسیار دارند و مراکز پژوهشی و علمی فراوان پدید آورده‌اند که نتیجه‌ی آن یافته‌های بسیار ارزشمندی است در تاریخ دریانوردی و کشتی‌هایشان بدست آورده‌اند. باید دانست که از وقوع نخستین مطالعات باستان شناسی زیر آب حدود ۱٠٠٠ سال می‌گذرد اما با نگاه علمی در می‌یابیم که باستان شناسی علمی ۵٠ ساله است.

کاوش در میان کشتی‌های غرق شده تاریخی طولانی دارد. اسکندر مقدونی با کمربند غواصی به زیر دریاها می‌رفت و غواصان رومی نیز بدون هیچ تجهیزاتی بارهای کشتی‌های غرق شده‌ را از عمق ۲٠ متری دریاها بیرون می‌آورد. با اختراع کپسول‌های اکسیژن ماجرا جویان زیادی در دهه‌ی ۱۹۴٠ راهی اعماق دریاها شدند. در این دوران هر چند کشتی شکسته‌های قدیمی بسیاری کشف شدند اما کمتر از نظر اهمیت باستان شناسی مورد توجه قرار گرفتند.
باستان شناسان زیر آبی در انگلستان و اطراف جزیره‌ی برتیانیا نیز کشتی‌های زیادی را مورد کاوش قرار داده‌اند که مشهورترین آنها مری رز، ناوجنگی هنری هشتم است که در سال ۱۵۴۵ در آبهای سولنت غرق شد. یکی از مشهورترین کشتی‌های کشف شده در بالتیک ، کشتی و ازا می‌باشد که در سال ۱۶۲۸ و در نخستین سفر دریایی خود غرق شده و در سال ۱۹۶۱ در اسکاتلند از زیر آب خارج شد.

کشتی مشهور دیگری که در بالتیک کشف شده است کشتی انگلیسی کوران است که در جریان یک جنگ دریایی باهلند در سال ۱۶۷۶ منفجر و غرق شد.
و در این میان کشتی جنگلی کرونان متعلق به کشور سوئد که در سال ۱۶۷۶ واژگون شد وبه زیر آب رفت نمونه‌ی بسیار جالب توجهی است که بخش اعظم خدمه ۸۵٠ نفری آن در آن گیر افتادند. صدها اسکلت در لاشه‌ی این کشتی یافت شده است که روی بسیاری از آنها می‌توان اثر زخم‌های عمیق شمشیر دید. ظاهراً افراد کشتی در هرج مرج وحشی که بر عرشه‌ی کشتی مستول شده است با استیصال سعی داشته‌اند نظم را در میان خدمه بر قرار کند.

برخلاف باور عامه، لاشه اغلب کشتی‌های تاریخی هیچ گنیجینه‌یی درون خود ندارد. تنها کشتی‌های انگشت شماری دارای گنجینه‌بودند که مهمترین آنها عبارتند از کشتی‌هایی که شمش‌های طلا را از ینگه‌ی دنیا به اسپانیا انتقال می‌دادند و کشتی‌هایی که با صندوقهای از سکه و فلزات قیمتی به خاور دور می‌رفتند تا در انجا ادویه خریداری کنند لاشه‌ی این کشتی‌ها لاجرم هدف بسیاری ا زبویندگان گنج بوده است.

باستان شناسی دریایی در ایران:

غواصی در ایران سابقه‌ای کهن دارد. خشایار شاه از این روش برای بیرون کشیدن صندوقچه‌های طلا و جواهرات کشتی‌های غرق شده استفاده می‌کرد، بر اساس یافته‌ها و مدارک باستان شناختی، کهن‌ترین سند دریا نوردی ایرانیان مهری است که در خوزستان بدست آمده است این مهر گلین یک کشتی را با سرنشینان نشان می‌دهد. در این کشتی یک سردار ایرانی بازگشته ازجنگ سرفرازانه نسشته و در کنار او اسیران زانو زده‌اند در این اثر گلی یک گاو نزدیک پرچم هلالی شکل هم دیده می‌شود نقش‌های برجسته پاسارگاد بیانگر توانمندی دریایی ایرانیان و فرمانروایی آنان بر هفت دریاست این قوم با حضور در بنادر و سواحل آفریقا ، زنگبار، هندوستان، چین، دریای سیاه و مدیترانه فرهنگ تمدن ایرانی را در سراسر جهان شناساندند.

آرتیمس، نخستین زن دریا نورد ایرانی است که فرمان دریاسالاری خویش را از خشایارشاه هخامنشی دریافت کرد. در سال ۴۸۴ پیش از میلاد زمانی که فرمان بسیج دریایی برای شرکت در جنگ یونان از سوی خشایار شاه صادر گردید، وی یکی از فرمانروایان بود که با ۵ فرزند کشتی جنگی خود به نیروی دریایی ایران ملحق شد. در این نبرد که ایرانیان فاتح شدند، ۱۲٠٠ کشتی جنگی و ۳ هزار کشتی حمل و نقل را هدایت کردند ارتیمس در نبرد سالامین از خود رشادت‌ها نشان داد و پادشاه نشان دریا سالاری را به وی اهدا کرد. یونانی‌ها مدتهاست که در پی کشف کشتی‌های عصر هخامنشی می‌گردند چینی‌ها نیز به دنبال کشتی‌های گمشده‌یی هستند که برای تجارت کالا به ایران آمده و دیگر بازنگشته‌اند.

خلیج فارس که مورخان از جمله هرودت، ننارخوس، استرابون، کورسیوس و جغرافی دانانی چون مستوفی، ابن حوقل، مسعودی و ناصر خسرو از آن به عنوان خلیج فارس یا دریایی پارس یاد کرده‌اند. از هزاره‌ی هشتم قبل از میلاد یکی دیگر از مناطق مورد توجه باستان شناسان نواحی سیراف در جنوب ایران است . این بندر باستانی در شهر کنگان یکی از زیباترین و ثروتمندترین بنادر جهان در عصر ساسانی شاهد تردد کشتی‌های بزرگ از ژاپن ، چین، مالزی، اندونزی، هندوستان و آفریقای شرقی بوده است.

اهتمام ایرانیان نسبت به باستان شناسی دریایی اندکی دیر یعنی در سال ۱۳۷۷ صورت گرفت این کاری ‌بایسته و دقیق است که می‌تواند بسیاری از گوشه‌های نا روشن تاریخ ما را روشن کند.

منابع و ماخذ:

باستان شناسی زیر آب دریا ، حسین توفیقیان ، انتشارات سمیرا، تهران، ۱۳۸۵
ایران در سپیده دم تاریخ، جرج کامرون، ترجمه حسن انوشه، انتشارات علمی فرهنگی، تهران،۱۳۶۵
تاریخ علم در ایران ، مهدی فرشاد، انتشارات امیر کبیر ، تهران، ۱۳۶۶
سهم ایران در تمدن جهانی، انتشارات شرکت ملی نفت ایران، ۱۳۴۵
تحقیقات اینترنتی نگارنده