خیام خوانی به زندگی و روزگار بوشهری صفا و شادی داده است.

حکیم عمر خیام نیشابوری شاعر و فیلسوف بزرگ، زاده نیشابور است و در همان شهر هم دیده از جهان فروبست و به خاک سپرده شد اما آوازه جهانی او و آثارش همچنان در گوش زمان می پیچد و ترکیب عطر ناب رباعیاتش در شرجی ساحل بوشهر، گرمابخش محافل خانوادگی و مراسم های سنتی مردمان دیار نخل و دریا سالیان سال است که چشم هر رهگذری را خیره می کند. با تلاش های تعدادی از هنرمندان و فعالان موسیقی بوشهر و در صدر آنها «حماسه حق پرست»، خیام خوانی بوشهر در سال ۹۳ با شماره ۱۰۷۸در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس به ثبت رسید.

آنچه که رباعیات خیام و سبک خوانش آن را در این خطه ماندگار کرده، تلفیق سروده های این شاعر گرانسنگ با موسیقی سنتی بوشهر و البته همراهی پرشور و احساس مردان و زنانی است که فارغ از سختی روزگار و گرمای طاقت فرسای جنوب از غم زمانه به شادی ابیات خیام پناه می برند تا از چند صباح گذران عمر بهره ببرند.

می‌نوش که عمر جاودانی این است

خود حاصل جمله کامرانی این است

چون باد بهار خواهد آمد و رفت

تا غنچه‌ی گلی و گلستانی این است

چرا خیام؟

به گواه کارشناسان، گرایش بوشهری ها به رباعیات و سروده های خیام نیشابوری را می توان به اقلیم و نوع آب‌وهوا یا به عبارتی «جبر جغرافیایی» مرتبط دانست. چنانچه در کتاب «الِعبَر» اثر «ابن خلدون» نیز به آن اشاره شده است:در میان مردمان مناطق با آب‌و‌هوای گرم، عاطفه نقش مهم و بسزایی دارد و مردمان این مناطق، از نظر موسیقیایی، نیازمند ریتم‌های تندتری هستند.

اما از این مهم تر شاید بتوان از وجود شاعران بومی که دوبیتی های آنها نقش پررنگی در زندگی و زمانه مردمان جنوب دارد برای تثبیت جایگاه رباعیات عمرخیام نام برد. شاعرانی مثل فایز و مفتون.

دوبیتی های آنها امروزه در قالب شروه خوانی و همنوازی نی با آهنگی حزین و سوزناک پای ثابت محافل و انجمن های بوشهر است.

۲ قرن خیام خوانی در بوشهر

از تاریخچه دقیق خیامی و یا خیام خوانی در بوشهر آنچنان که باید اطلاعات دقیقی در دست نیست اما بنا به روایتی اجرای این سبک تقریبا دو قرن قدمت دارد بنابراین می توان به قطعیت گفت که ملودی و آهنگ این هنر ساخته و پرداخته ساحل نشینانی است که با همنوا با امواج دریا زندگی خود را هماهنگ کرده و در واقع آهنگسازانی گمنام ولی چیره دست بودند. البته در گذر زمان، تغییراتی جزیی در سبک و سیاق آن پدید آمده است.

محافل خیام خوانی و اجرا

نوای گرم خیامی با چهار سبک متفاوت و در مقام «شکی» اجرا می‌شود و در تکمیل سازهایی چون نی انبان، نی هفت‌بند، فلوت، نی‌ جفتی، تنبک یا ضرب، از دست زدن همراهان یا بزم‌نشینان استفاده می‌کنند. این نوع از موسیقی بومی با فراز و فرود و تغییر ملودی همراه است تا یکنواخت و خسته‌کننده به نظر نرسد و برعکس، هیجان بیشتری بر آن حاکم شود.

نوازنده نی‌جفتی در شروع مراسم خیام خوانی، اغلب قطعه‌‌ «حاجیونی» را می‌نوازد و خواننده به‌عنوان پیش‌درآمد، آوازی مشابه «بیات ترک» اجرا می‌کند. در ادامه و با همراهی ضرب و فلوت، ملودی پرشور و هیجان «شِکی» توسط جفتی‌زن اجرا می‌شود و بر بستر این ملودی، خیام خوانی با دست زدن و هم‌خوانی گروهی شکل می‌گیرد.

مراسم خیامی معمولا از دو بخش تشکیل می‌شود؛ در ابتدا یکی از رباعیات منسوب به خیام را خوانده و در ادامه، به اجرای «یَزله» یا همان «هلل‌یوس» می‌پردازند که از فرم‌‌هاى كهن موسیقی بوشهری است و ریتم تندتری دارد. شَپ زدن (دست زدن) بخش دیگر این مراسم را شامل می‌شود و پس از آن، دو یا چند رباعی دیگر را می‌خوانند و حاضران تکرار می‌کنند. گاه رقص‌های آیینی نیز چاشنی این محافل شده و جشن و شب‌نشینی بوشهری را حال و هوایی دیگر می‌بخشد.

جفره علیباش پاتوق خیام خوانان

«علی نیک رای فرد»، که از اهالی جفره علیباش بوشهر است با یادآوری خاطرات ۳دهه قبل که پدرش با بزرگان و هنرمندان بوشهری خونه قدیمی آبا و اجدادی شان را با انواع و اقسام نمادهای فرهنگی و سنتی بوشهر قدیم آراسته کرده و بانی مجالس خیامی بود به نخل و دریا می گوید: در اتاق مجلسی عمارت قدیمی پدری درجفره علیباش، شب نشینی اهالی و همسایگان با خیام خوانی همراه بود و آن چنان این محفل پررونق بود که از سر شب تا دیروقت ادامه داشت. البته در کنار خیام خوانی، مقتل خوانی ( مختارخوانی)، شروه خوانی هم برگزار می شد. کهنسالان و جوانان و حتی کودکان در کنار هم می نشستند و هنرمندی اساتیدی همچون باقرآرامی، سلمان پولادی (معروف سلمان کورو )، رسول شوشتری ، محمدشریفیان ، جهانبخش کردی زاده (بخشی) ، عموعلی کشتکار، عباس کشتکار ، علی تامینی معروف به  بالنگر) و فرزندش ( پرویز تامینی) ، حمیدماهینی معروف به ( جهانشاه) ،محمدامینی معروف به ( محمدیوری) را نظاره می کردند که همه اینها رخ در نقاب خاک کشیده اند ولی در ذهن و پستوی خاطرات ما اهالی بومی بوشهر همچنان زنده اند.

وی می افزاید: پدربزرگم کدخدای جفره علیباش بود و همراه مادربزرگم که هر دو بیش از ۹۵ سال عمرکردند توانستند با برپایی مجالس مختلف در حفظ و انتقال این میراث ناملموس بوشهر نقش پررنگی داشته باشند. این میراث ماندگار اکنون به دست من و امثال من رسیده است که باید هر طور شده به حفظ و توسعه و تقویت این فرهنگ بومی همت کنیم.

نسخه فاخر خیام خوانی

«علی نیک رای فرد» با اشاره به این که در خاندان ما، صدای خوب به صورت مورثی بوده به طوری که هم زنان هم مردها در زمینه مداحی ، روضه خوانی ، خیام خوانی، بیت خوانی ، لالایی خوانی و اجرای آیین و رسومات اصیل بوشهری  فعالیت دارند ادامه می دهد:در کنار اساتید و بزرگانی که به آنها اشاره کردم نباید از محمدعلی کشتکار ، غلام معصومی ، ابراهیم واسماعیل میرشکاری ، ابراهیم وزیری ، خدر شیخ ابولی ، خدر عزیزاده ، مسلم مرزوقی ، اسماعیل آشوری و اصغر چارلی به سادگی گذشت زیرا اگر این سبک خیام خوانی اکنون با غنا و خیلی فاخر در بوشهر اجرا می شود این بزرگان در آن سهم ویژه ای داشتند. در حال حاضر عبدالحسین سلیمانی پور در زمره کسانی است که خیام رو بر اساس اصول و چهارچوب فنی و اصیل خود درست اجرا می کند.

وی البته از اجراهای نازل و بی کیفیت نسخه های امروزی از خیامی که در بعضی از کافه ها که با هدف کسب درآمد انجام می شود انتقاد کرد و معتقد است ترویج این نوع از خیام خوانی در درازمدت می تواند آسیب فراوانی به این میراث آسیب شدید بزند.